5-тапсырма. Жыр түйдектерінің талдауды осының жанрлық мүшелеріне байланысты көрсетіңіз. Үш мисалды

Жыр түйдектерінің талдауды осының жанрлық мүшелеріне байланысты талдау қалыптары болуы мүмкін. Бірінші мүше – әдебиеттік жыр. Әдебиеттік жырларда автор жазбаша іздеу, метафора, топ-талбар, хронология, согласие, визуалды, акыннану (көшу) сияқты ерекшеліктер пайдаланылады. Мысалы, Пушкиннің «Ер Тәңір» атындағы жырыны мынадай анализдауға болады:

1. Жырдың тақырыбы: Жырда тақырып болып табылатын негізгі ер тәнірдің буйын мәселесі болып табылады.

2. Көшу: Пушкин жырында отандық мазмұнға, героикалық аса мақсатқа қалайлы жетуге тырысады.

3. Жырындағы сын соғысы: Жырда әшқе бағытталатын сын өтетін соғыс шекарасы жатады.

4. Шыр маңызы: Әрбір жырында шыр маңызы шерлік немесе өйрек маңызы алуы керек.

5. Музыкалық өзгерістер: Жырында әріптер орнындағы әріптер жаяуы мәдениетке, музыка маңызына келеуі керек.

Жырды болашақтағы қауіптімен, нығайту боліп табылатынына байланысты сол әдеби жанрды талдаулау керек. Басқа мүше – музыкалық жыр. Музыкалық жырларда сөздердің бағыты, метрика, музыкалық мелодия, темпо, интонация, тараптар, оңалау сияқты музыкалық элементтер қолданылады. Мысалы, Бахтығар Кенжеғалиұлының «Ак көле» атындағы әнін мынадай анализдауға болады:

1. Бағыт: Әннің бастапқы бөлімде бағытыны ұқсамай алмасыз. Бағытты табу үшін бүйірде анша сынап көрип, бөтен әнді талқылап, көрсету керек.

2. Метрика: Кез-келген әнде метрикалар пайда болатыны мүмкін. Мысалы, кез-келген әнде сара метрдің көрсетілетіні – сын созу.

3. Музыкалық мелодия: Мелодиялық әнде сөздердің ойын өтпеулері мен изоляциялары болып табылады.

4. Тараптар: Музыкалық әнде инструменттің реттелуі, музыкалық тараптардың пайдалануы шектелген болады.

5. Интонация: Сөздер мен фразалар мен әндің интонациясының бірдеулігіне назар аударыңыз.

Музыкалық жырды айтарлық, мысалған жас сазгерлердің ойынындағы элементтер мен көлікті көрсететін бейнесін пайдалана отырып, шығармадауыңыз керек. Басқа мүше – наурыз жыры. Наурыз жырының мүшеінде жазаларға немесе наурыздағы әлеуметтік ойындарға ұғымды дамыту, шаралық мақсатты мәтінмен жазу, әсерлерде наурыз түсініктерін бекіту, наурыздық қатысушыларды қалпына келтіру, фольклорлық өрнектер мен аты дауыстарды пайдалану сияқты ерекшеліктер пайдаланылады.

Сол кезде, наурызның жергілігімен байланыс арқылы болашақтағы қауіптімен анықтау үшін сол жырыны талдаулау керек. Алғашқы жыры ерекшелендіратын жазбаша кейбір сөздерге қарау, әдеттегі ойыннан тысу, наурыздың туынысына көрсету, дауыста мелодияны талқылауы керек. Талдау қаралған жырының маңызына сай жанрлық мүше арқылы шолу ұқсамын сақтауыңыз керек.